Vương Trí Nhàn sinh năm 1942 tại Hà Nội. Ông là một nhà nghiên cứu văn hóa và là nhà phê bình văn học. Ông gắn bó nhiều năm với ngành xuất bản, ông từng công tác tại tạp chí Văn nghệ Quân đội và Nhà xuất bản Hội Nhà văn. Ông đã chấp bút nhiều bài báo, bài nghị luận sâu sắc phê phán các thói hư tật xấu của xã hội.
Ban đầu ông chỉ tập trung nghiên cứu các vấn đề văn học hiện đại, rồi đến văn học sử. Nhưng khoảng từ đầu năm 1990, ông thấy có hứng thú với các vấn đề văn hóa và đã theo đuổi đề tài này cho đến hiện nay.
Nội dung khái quát về sách:
Nhà phê bình Vương Trí Nhàn đi nhiều, đọc nhiều và chưa bao giờ thôi quan sát những chuyển động không ngừng trong cuộc sống thường nhật. Từ hành động của một nhân vật trong trang sách của Nam Cao, cho đến lời nói của một anh xích lô trên phố đều có thể trở thành chất liệu cho ông đặt ra những câu hỏi thiết thực về xã hội đương đại: Chúng ta đang sống như thế nào? Người dân mình có tiền thì làm gì? Tại sao lại có cái tình trạng nhân thế như chúng ta đang thấy? Ta đã hiện hình ra sao trong sự vận động của thời gian? Điều gì có thể thay đổi và điều gì sẽ phải chấp nhận mãi?
Để tìm cho mình câu trả lời, gần đây Vương Trí Nhàn đã hướng ngòi bút của mình vào thể phiếm luận. Tác giả cảm thấy viết cho mình mà cũng như là đang được đối thoại với bạn đọc.
Cả quan sát thể nghiệm lẫn những kiến thức sách vở mà tác giả đọc được trong vai trò một người chuyên viết phê bình văn học đã được huy động. Những trang sách của Nguyễn Công Hoan, Thạch Lam, Nam Cao, Nguyễn Hiến Lê, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải và cả những F. Dostoievski, A. Tchekhov, Lỗ Tấn... thường xuyên trở về có mặt trong các câu chuyện.
Khi cảm thấy có một mối liên hệ rõ rệt giữa ngày hôm nay với những thời gian đã qua, cũng là lúc người ta có thể sáng rõ hơn trong việc nhìn nhận chung quanh, nhẹ nhàng hơn trong việc chấp nhận mọi diễn biến của đời sống trước mắt. Những con người khác nhau trong bản thân tác giả vừa nghĩ vừa bàn với nhau, tranh cãi với nhau. Và tác giả ghi nó ra đây vì đó là cách tốt nhất để mời bạn đọc cùng nghĩ tiếp,
Tập sách 230 trang với 60 bài viết được đăng rải rác trên báo chí từ khoảng 2006 đến 2009, được tác giả tập hợp lại in thành sách. Chính mốc thời gian này mới là điều đáng chú ý, bởi hóa ra những câu chuyện này đã được viết dựa theo những diễn biến thời sự từ cách đây 15 năm, mà sao nghe như chuyện hôm nay.
Lướt qua mục lục, bạn đọc dễ lầm tưởng sách mới được viết và xuất bản, khi các thói tật của người Việt và xã hội được tác giả nhắc đến, chẳng gì xa lạ ngoài “cái vội”, “cái hung hãn”, “mệt mỏi, bừa bãi, buông thả”, “tham lam", "vô cảm”, “lãng phí”, “phô trương”... của người Việt Nam. Đọc những vấn đề phiếm đàm nơi tập sách, ta cũng cảm thấy bức xúc, cũng ngao ngán lắm, cũng có khi ta thấy giật mình, hóa ra bản thân mình cũng đã và đang có tình trạng như thế.
Đâu đó những hiện tượng được tác giả nêu ra vẫn đang xuất hiện và tồn tại trong cuộc sống hiện tại của chúng ta. Có thể trưng dẫn một số câu chuyện: Tác giả bàn chuyện bánh giày 1,8 tấn tại Hội Đền Hùng 2002 trên đường chuyển đến nơi hành lễ bị cả trăm người xúm quanh xô đẩy giằng xé và trong khoảng hơn một giờ đồng hồ, chiếc bánh đã “bốc hơi” hoàn toàn.Tác giả than phiền cái cố tật hễ ra đường là chỉ có biết đến mình, cứ cắm đầu mà phóng về phía trước, há chẳng phải những thứ vẫn đang diễn ra hằng ngày đó sao? Chuyện người quê ra phố, người "bỗng dưng giàu” nhưng không thôi được lối cư xử làng xã. Rồi những chuyện thiếu văn hóa trong lễ hội, nạn cờ bạc, lối sống hưởng thụ và thích khoe khoang.
Nhiều bài viết trong sách xoay quanh sự kiện VN chính thức gia nhập WTO (2007), nội dung tựu trung vẫn là VN chưa sẵn sàng cho cuộc chơi lớn, những nhận định trong sách vẫn còn nguyên giá trị. Những lời khuyên, cảnh báo, về "cơ hội và thách thức" người ta chỉ ra cho VN trước thềm WTO 15 năm trước, thời gian trôi qua giờ nhìn lại, chúng ta vẫn chả rút ra được bài học gì hay thay đổi gì, mọi thứ cứ là vòng lặp luẩn quẩn.
Một nét độc đáo khác là tác giả, vốn là nhà nghiên cứu, phê bình văn học, rất thường so chuyện hôm nay (hôm nay của thập kỷ trước) với những chuyện xưa cũ, từ cách đây bảy tám chục năm, bằng cách trích những tác gia lớn như Thạch Lam, Nam Cao, rồi Nguyễn Minh Châu, cùng các tên tuổi nước ngoài như Chekov, Dostoevsky.
Những cái nhìn thực tế về một Hà Nội- trung tâm văn hóa chính trị của cả nước, là đề tài được tác giả quan tâm và đưa vào thí dụ cho các vấn đề đang được nói tới. Tác giả tiếc nuối cho Hà Nội của ngày tháng cũ, những nền nếp được người xưa thực hành nghiêm túc, như tác giả nói: "thường xuyên trở về trong tâm trí tôi", để rồi nó làm nổi bần bật lên cái thế sự đương thời, làm sâu sắc hơn những thay đổi theo chiều hướng tiêu cực trong cách người ta sống, đối đãi với nhau, cũng như cách xã hội vận hành. Cái tinh thần trông việc nay mà nhớ việc xưa được chính tác giả đúc kết: "Có phải chúng ta đã thay đổi đến khó ngờ? Thời gian mang lại cho con người rất nhiều nhưng cũng lấy đi rất nhiều. Không thể luyến tiếc, nhưng phải nhớ rằng nhiều cái tốt đẹp đã bị đánh mất"
Tuy nhiên, tác giả không phiến diện đến mức cho rằng tất cả những gì thuộc về thời xa vắng đều đẹp, đều tốt hơn hôm nay. Ông vẫn thẳng thắn chỉ ra những cổ vật đã có từ hàng chục năm trước mà đến nay chẳng hề thay đổi mà còn trầm trọng hơn như: sinh hàng ngoại, lối cư xử thô bạo, hàng giả, văn hóa giao thông... Những cây đại thụ của dòng văn học hiện thực phê phán như Nam Cao, Nguyễn Công Hoan sẽ được trích dẫn nhiều nhất để minh chứng cho những vấn đề như vậy.
Câu hỏi rằng "những chấn thương tâm lý hiện đại" là gì? Tác giả lý giải, chấn thương đó, nói cách khác, chính là "cái vụ chết lòng", nghĩa là xác tuy còn đó nhưng tấm lòng đã chết. Con người hiện đại không còn phân biệt đúng sai, mất lòng tin ở người chung quanh và chính mình, không còn cảm thấy cái gì là thiêng liêng, nghe mấy chữ “tình người" giống như một lời đùa cợt, thấy ai giàu thì lập tức nghĩ ngay rằng người ấy không làm ăn bất hợp pháp thì cũng tham nhũng, ăn cắp...Vương Trí Nhàn cho rằng tình trạng "một cái chết dần mòn của những gì tốt đẹp". Tình trạng tha hóa không xa lạ với nhiều người, và với người lớn tuổi, nó gây ra cái vòng lặp "Ta tìm cách chống lại. Rồi ta có vẻ khỏi bệnh. Rồi ta lại mắc tiếp", nhưng với người trẻ, thì tai hại hơn nhiều. "Đến như lớp trẻ thì bệnh trạng phát triển rất nhanh và nhiều trẻ đang nhoài ra khỏi tầm tay chúng ta để sống với niềm tin của những kẻ sống để trả thù đời, bất cần, phá phách. Khi người ta trẻ thì các chấn thương càng nặng.
Quan điểm về "chấn thương tâm lý hiện đại" nói trên được Vương Trí Nhàn đưa ra từ năm 2009. Hôm nay, khó có thể nói định nghĩa này đã lạc hậu, mà trái lại, thực tế đôi khi còn ghê gớm hơn những gì tác giả khái quát. Tập sách là những lời chất vấn bạn đọc rằng: Chúng ta thuộc dạng nào khi mắc phải "chấn thương" trên? Chúng ta có thái độ và tìm đâu mình giải pháp để chữa trị những “chấn thương tâm lý" này.
Nhận định và bài học
Tác giả vốn là một nhà văn nên nhìn mọi sự việc xảy ra dưới góc nhìn ấy, và so sánh với xã hội xưa, cái thời của Thạch Lam, Nguyễn Tuân, để thấy người Việt đã thay đổi tiêu cực như thế nào. Trong số những cây bút phê bình lý luận Việt Nam hiện đại, Vương Trí Dũng là người từ mấy chục năm nay đã tạo được giọng điệu rất riêng khó lẫn. Ông không phải là người tiếp cận thật sâu một vấn đề gì đó và triển khai nó đến tận cùng, mà thường vấn đề gì cũng lướt qua một cách nhẹ nhàng, nhưng lại có những nhận xét rất thâm thúy.
Cách tiếp cận của Vương Trí Nhàn với các hiện tượng khá linh hoạt, uyển chuyển. Ngoài những quan sát cụ thể từng hiện tượng, vụ việc riêng lẻ, là khả năng huy động tối đa tri thức sách vở. Ngoài hiểu biết về tình hình hôm nay là những bài học từ lịch sử. Ngoài chuyện ở ta là chuyện bên Tây, bên Tàu... Khi đặt những cái tưởng như xa nhau bên cạnh nhau, ông dẫn chúng ta tiến sâu vào những liên hệ bên trong giữa chúng. Từ những gì ẩn chìm dễ bị che lấp, ông thường xuyên phát hiện ra những căn nguyên tinh thần bao trùm trong hành động và các mối tương quan tế nhị giữa người với người.
Cầm cuốn sách trên tay, bạn đọc sẽ thấy một sự thật về xã hội hiển hiện trước mắt. Rồi những thắc mắc: Những nhân vật, câu chuyện được bàn đến sao giống với thực tế cuộc sống mình đang hòa mình vào thế? Bản thân mình đang gặp những “chấn thương tâm lý” nào? Mức độ ra sao? Sẽ không tránh được cảm xúc giật mình, bức xúc, thất vọng và đôi khi nuối tiếc cho xã hội Việt Nam hôm nay và xen lẫn sự chạnh lòng bởi chính mình cũng là mảnh ghép của bức tranh xã hội hiện đại đang bị nhơ uế.
Tập sách tuy nhỏ bé nhưng đã là tiếng vang lớn, là lời thức tỉnh tất cả mọi người về lối sống, cách ứng xử văn minh hơn, tập nhân cách cao thượng và lối suy nghĩ thấu triệt hơn. Tất cả chúng ta đang trở thành những vai chính của bộ phim mang chủ đề: Việt Nam hiện đại, vì thế chúng ta là người quyết định, là người cần phải có sự thay đổi mạnh mẽ để đưa vị thế của đất nước vươn tới sự tiến bộ chung của thế giới.
Đối với bản thân, một chủng sinh, tôi đón nhận những phê bình chân thành của tác giả. Tôi không tránh né nhưng chấp nhận đối diện với những mặt tiêu cực mà cuốn sách nói tới và nó cũng đang tồn tại nơi bản thân tôi. Qua tập sách, tôi thấy cần thay đổi rất nhiều về các thói quen, các nhân cách xấu hay những tâm lý bất ổn trong cuộc sống. Để rồi mỗi ngày tôi cố gắng trở nên tốt hơn, ổn định hơn và hy vọng cuộc sống tích cực hơn.
(Chủng sinh: Giuse Vương Văn Từ)
