Trong cuộc sống hiện đại ngày nay, con người đang không ngừng khám phá những khía cạnh trên mọi lĩnh vực: các bộ môn khoa học toán, lý, hoá, sinh hay về con người như tâm lý, tâm linh, xã hội và đặc biệt là về khoa học công nghệ. Chúng ta thấy gần như con người đang đi xâu vào mọi vấn đề của cuộc sống. Tuy nhiên trong cuộc sống còn rất nhiều điều thú vị mà ta chưa từng biết đến, mặc dù nó xảy ra nghiễm nhiên xung quanh mình và đôi khi nó quá quen thuộc đến nỗi chúng ta không nhận ra.

Cuốn sách “tâm lý học hài hước” này sẽ cung cấp cho chúng ta một số khiến thức khoa học về những điều kỳ quặc trong cuộc sống thường ngày. Nói cách khác, đây là cuốn sách khoa học nghiên cứu về những điều dị thường sử dụng các phương pháp khoa học để nghiên cứu những khía cạnh kì lạ của cuộc sống thường ngày.

Richard Wiseman – giáo sư tâm lý học của trường đại học Hertfordshire đã dành hơn 20 năm để tiến hành những nghiên cứu về hành vi kì lạ của con người. Ông nghiên cứu dấu hiệu tiết lộ 1 người nói dối; ông đã nghiên cứu xem tính cách con người được hình thành bởi tháng sinh như thế nào: ông đã nghiên cứu xem óc hài hước của 1 người tiết lộ điều gì về những hoạt động nội tâm của họ. Công việc của ông bao gồm cả việc bí mật theo dõi mọi người đi làm hằng ngày, tiến hành nghiên cứu đặc biệt ở các triển lãm nghệ thuật và các buổi hoà nhạc, và thậm trí là cả ở những lễ cầu hồn được dàn dựng ở các toà nhà được cho là bị ma ám. Những nghiên cứu này thu hút hàng nghìn người trên thế giới tham gia.

 Cuốn sách này trình bày chi tiết những cuộc mạo hiểm và thí nghiệm của ông. Mỗi chương hé lộ một mảng tâm lý học bí mật nằm dưới những khía cạnh khác nhau trong cuộc sống của chúng ta, từ sự lừa dối cho đến việc ra quyết định, từ tính ích kỉ cho đến việc mê tín. Trong quá trình này, chúng ta sẽ bắt gặp một vài mảnh ghép ưa thích về sự kì lạ nhưng hấp dẫn. Những thí nghiệm bao gồm, chẳng hạn như việc đột ngột dừng xe tại cột đèn giao thông và đo âm lượng còi xe sau đó: nghiên cứu tại sao lại có sự không cân đối của những nhà sinh học biển được gọi là bác sĩ cá: khám phá xem tỉ lệ tự tử có liên quan đến lượng nhạc đồng quê được phát trên đài quốc gia hay không? Và chứng minh vượt xa tất cả những nghi ngờ có cơ sở rằng thứ 6 ngày 13 là không tốt cho sức khoẻ của bạn.

Chương 1: Ngày sinh thực sự cho biết điều gì về bạn? Ngành khoa học mới của Tâm lý học thời gian. Chương này tác giả trả lời cho ta các câu hỏi: Cuộc đời của những kẻ sát nhân đồng loạt đã được sử dụng trong phòng thí nghiệm chiêm tinh học như thế nào? Bạn sinh ra có thật sự may mắn hay không? Tại sao người giàu và người nổi tiếng lại nói dối về ngày sinh của họ? và một số người đã chết để tiết kiệm tiền thuế ra sao?

Hiện nay, rất nhiều người đọc lá số tử vi hằng ngày. Ở Mỹ có khoảng 6 triệu người đã trả tiền cho các nhà chiêm tinh học để phân tích tính cách của họ. Ngay cả những nhà lãnh đạo thế giới cũng không thoát khỏi cám dỗ của các lời tiên tri của các nhà chiêm tinh học. Vậy những lời dự đoán của các nhà chiêm tinh có thực sự chính xác không? Tại sao nó lại thu hút và được nhiều người tin tưởng đến vậy? Để tìm được câu trả lời, tác giả thực hiện các cuộc thí nghiệm. Trước tiên, ông bắt đầu thí nghiệm khả năng dự đoán về tài chính của các nhà chiêm tinh – chiêm tinh tài chính. Theo bài báo, một số nhà chiêm tinh cho rằng ngày thành lập công ty có thể ảnh hưởng đến hiệu quả tài chính trong tương lai của các công ty đó. Nếu đúng thì điều này có ý nghĩa rất lớn với các nhà đầu tư trên thế giới, và vì vậy ông quyết định tìm hiểu xem liệu hoạt động siêu linh có thật sự tiên đoán được doanh thu sau thuế hay không. Thí nghiệm của ông thu hút được 3 người tham gia: một nhà chiêm tinh tài chính, một nhà phân tích giàu kinh nghiệm của thành phố. Và 1 đứa trẻ 4 tuổi. Lúc bắt đầu thử nghiệm, ông đã đưa cho mỗi người tham gia 5000 bảng Anh, và đề nghị họ đầu tư số tiền đó vào nơi họ nghĩ là tốt nhất trên thị trường chứng khoán. Sau 1 tuần, ông theo dõi sự lựa chọn của họ xem ai là người có sự đầu tư khôn ngoan nhất. Ông cho phép 3 người đầu tư tiền mặt của họ vào bất cứ công ty nào trong số 100 công ty lớn nhất Anh Quốc. Nhà chiêm tinh đã nghiên cứu kĩ ngày thành lập của các công ty và nhanh chóng nhảy vào 1 loạt các lĩnh vực khác nhau, bao gồm thông tin liên lạc và công nghệ - dựa trên cổ phiếu của 4 công ty Vodafone, Emap, Baltimore Tech và Peason. Nhà đầu tư đã dùng 7 năm kinh nghiệm của mình để đầu tư vào lĩnh vực thông tin liên lạc. Người còn lại là cô bé Tia, ông mong muốn sự lựa chọn của Tia là hoàn toàn ngẫu nhiên và cô bé đã chấp thuận 1 quá trình lựa chọn khôn ngoan bằng cách dùng 1 chiếc thang gấp và 1 tập giấy. Ông viết tên các công ty vào các mẩu giấy nhỏ và leo lên chiếc thanh gấp tung các mẩu giấy đó. Cô bé Tia bắt lấy 4 mảnh giấy ngẫu nhiên khi chúng chạm đất. Cô bé cẩn thận cầm lấy 4 mẩu giấy rồi đưa cho mẹ và bà thông báo con gái bà quyết định đầu tư vào ngân hàng thương mại lớn Scotland, nhãn hiệu đồ uống Diageo tập đoàn dịch vụ tài chính Old Mutual và chuỗi siệu thị hàng đầu Sainsbury. Đến cuối tuần, họ tập trung tại tập đoàn môi giới chứng khoán, khi nhiều công ty hàng đầu thế giới chứng khoán Barclays và kiểm tra kết quả. Đó là 1 tuần cực kì hỗn loạn của thị trường chứng khoán khi nhiều công ty hàng đầu thế giới bị giảm sút giá trị đến hàng tỷ Bảng Anh. Thật kì lạ, không 1 chuyên gia nào của họ nhận ra sự sụp đổ sắp diễn ra. Cả 3 người đều bị thua lỗ. Thua lỗ nhiều nhất là nhà chiêm tinh tài chính, bị mất 10,1%. Chuyên gia đầu tư đứng thứ 2 với khoản lỗ là 7,1%. Người thưa lỗ ít nhất là Tia, chỉ với 4,6%. Nhà chiêm tinh thì dùng những điều siêu linh để giải thích cho thất bại của mình rằng nếu bà biết trước Tia thuộc cung Cự giải thì bà sẽ không thi với cô bé.

Một tuần không phải là khoảng thời gian dài trong giới tài chính. Vì vậy, ông đã quyết định thực hiện thí nghiệm của mình trong 1 năm. Đó là 12 tháng đầy khó khăn khi thị trường chứng khoán toàn cầu sụt giảm 16%. Tuy nhiên, sự khác biệt thậm chí còn ấn tượng hơn. Chuyên gia tài chính đã mất 46,2% vốn đầu tư ban đầu. Nhà chiêm tinh thì khá hơn nhưng cũng mất 6,2% vốn đầu tư ban đầu. Một lần nữa, Tia lại dẫn đầu. Mặc dù thị trường chứng khoán giảm nhưng cô bé vẫn thu về 5,8% lợi nhuận.

Đây không phải là điều đáng ngạc nhiên đối với Richard Wiseman. Trước đó đã có rất nhiều các thí nghiệm trương tự như chú tinh tinh Ola đã chiến thắng 5 nhà đầu tư có kinh nghiệm và còn rất nhiều những thí nghiệm khác liên quan đến hoạt động siêu linh và những sự kiện trong cuộc sống.

Vấn đề tiếp theo là liệu ngày sinh có ảnh hưởng đến tính cách và hành vi con người không?

Theo truyền thuyết chiêm tinh cổ đại, trong 12 cung hoàng đạo có 6 cung được liên tưởng đến hướng ngoại (Bạch Dương, Song Tử, Sư Tử, Thiên Bình, Nhân Mã và Bảo Bình) và sáu cung được liên tưởng đến sự hướng nội (Kim Ngưu, Cự Giải, Xử Nữ, Bọ Cạp, Ma Kết và Song Ngư). Tương tự những người sinh ra thuộc nhóm nguyên tố “đất” (Kim Ngưu, Xử Nữ, Ma Kết) được xem là những người có cảm xúc ổn định và thực tế, trong khi đó những người có liên hệ đến ba cung thuộc nhóm nguyên tố “nước” (Cự Giải, Bọ Cạp và Song Ngư) thì có tâm lý ổn định hơn.

Để xem liệu đây có thực sự là vấn đề, tác giả đã thực hiện một thí nghiệm. Ông đã chọn hơn 2000 khách hàng và sinh viên của trường chiêm tinh Mayo và đề nghị họ cung cấp ngày sinh và hoàn thành bảng đánh giá Nhân cách Eysenck. Bảng đánh giá này gồm 50 câu hỏi để đánh giá những đặc điểm trên. Biều bất ngờ là những kết quả này hoàn toàn phù hợp với thuyết chiêm tinh. Những người sinh vào những cung có liên hệ với sự hướng ngoại có sự hướng ngoại cao hơn một chút so với những người khác, và những người sinh ra ở ba cung thuộc yếu tố Nước nhạy cảm hơn những người sinh ra ở những cung thuộc yếu tố Đất. Tạp chí chiêm tinh Phenomena đã công bố rằng những kết quả này “có thể là phát triển quan trọng nhất của chiêm tinh học trong thế kỷ này”.

Tuy nhiên, Richard Wiseman đã nghi ngờ khi nhận ra rằng những người tham gia nghiên cứu có một niềm tin mạnh mẽ vào chiêm tinh học. Hầu hết những người có niềm tin như vậy biết rất rõ kiểu người mà chiêm tinh học tiên đoán họ sẽ trở thành, và ông băn khoăn liệu có thể là tâm lý học, chứ không phải vị trí của các ngôi sao vào thời điểm họ sinh ra, chiếm kết quả vượt trội trong nghiên cứu?

Ông tiếp tục tiến hành hai nghiên cứu bổ sung để khám phá ý tưởng này. Nghiên cứu đầu tiên bao gồm những người ít nghe nói đến những cung hoàng đạo – một nhóm gồm 1000 trẻ em. Lần này kết quả có sự khác biệt đáng kể, và không khớp với hình mẫu chiêm tinh học dự đoán: mức độ hướng ngoại và tâm lý bất ổn của những trẻ em này hoàn toàn không liên quan đến cung hoàng đạo. Để chắc chắn, ông tiến hành nghiên cứu thứ hai về tính cách theo ngày sinh với những người trưởng thành, nhưng cũng đánh giá mức độ họ biết về chiêm tinh học. Kết quả là những người biết nhiều về tác động của những chòm sao lên tính cách của họ có kết quả rất phu hợp với hình mẫu được chiêm tinh học dự đoán. Trái lại, những người họ nói rằng họ không biết gì về chiêm tinh học thì không theo khuôn mẫu nào cả. Kết luận đã rõ ràng. Vị trí các chòm sao ở thời điểm một người sinh ra không có ảnh hưởng thần bí nào lên tính cách của người đó.

Đây không phải lần duy nhất các nhà nghiên cứu phát hiện ra bằng chứng mọi người sẽ trở thành người mà họ phải trở thành. Trong những năm 1950, nhà tâm lý học Gustav Jahoda đã nghiên cứu cuộc sống của những người dân Ashanti ở miền trung Ghana cũng cho kết quả y như vậy.

Liệu kết quả của Richard Wiseman có khiến niềm tin của hàng triệu người vào sự ảnh hưởng của cung hoàng đạo thay đổi không? Câu trả lời là không. Vấn đề đặt ra tiếp theo tại sao lại có quá nhiều người tin vào chiêm tinh học? Để trả lời cho câu hỏi này ông tìm đến với nghiên cứu thực nghiệm của giáo sư Bertram Forer. Kết quả đó là Chiêm tinh học và thuật xem tướng chữ không thực sự cần phải chính xác để được coi là chính xác. Thay vào đó, tất cả những gì bạn cần làm là nói cho mọi người một câu rất chung chung về tính cách của họ, và bộ não sẽ đánh lừa họ tin rằng lời tiên đoán đó sâu sắc. Có một đoạn mô tả tính cách của Forer nổi tiếng thế giới và được gọi là hiệu ứng Barnum (tr34). Đoạn mô tả này được hầu hết mọi người đánh giá là đúng với bản thân họ. Đoạn mô tả này chứng minh rằng, con người có xu hướng bị ấn tượng mạnh bởi yếu tố mơ hồ. Có rất nhiều câu tiên đoán kiểu Barnum chính xác vì hầu hết hướng suy nghĩ của cư xử của mọi người đều dễ dự đoán được một cách bất ngờ. Những lá số tử vi cũng dựa trên cơ sở này. Một điểm nữa là tâm lý con người còn bị ảnh hưởng của hiệu ứng xu nịnh. Những người sinh ở các cung “tích cực" tin vào chiêm tinh học nhiều hơn đáng kể so với những người sinh ở các cung tiêu cực. Công trình nghiên cứu của Forer đã chứng minh làm cách nào thuật chiêm tinh lại lừa bịp được hàng triệu người trong hàng nghìn năm qua. Các nhà chiêm tinh học có thể tạo ra bất kỳ chuyện cổ vớ vẩn nào, miễn là nó đã mơ hồ và hão huyền, thì đa phần mọi người sẽ đánh dấu vào ô “rất chính xác”.

Những chương tiếp theo của cuốn sách cũng được trình bày tương tự như chương đầu với những nghiên cứu thực nghiệm để khám phá những vẫn đề cuộc sống. Đặc biệt là tác giả không kết luận một cách chủ quan chỉ với thí nghiệm của mình, mà ông luôn lấy dẫn chứng các thí nghiệm liên quan đến vấn đề sau mỗi kết luận, điều này cho thấy một sự khách quan của tác giá.

-  Chương 2: Tâm lý học lừa dối và mánh khóe. Khám phá ngôn ngữ của việc nói dối và bí ẩn của hành vi ám thị

-  Chương 3: Tâm lý học khám phá về “trạng thái lấp lửng". Sự mê tín đã giết hại hàng nghìn người ra sao. Tại sao sự trùng hợp dường như không xảy ra lại có thể gây ngạc nhiên? Người ta thực sự đi trên than nóng như thế nào? Sự thật sau những ngôi nhà bị ma ám là gì?

-  Chương 4: Thay đổi quyết định: Khoa kỳ lạ về việc ra quyết định. Tại sao các chính trị gia không đủ tài lại được bầu và những người vô tội lại bị buộc tội? Điều gì ảnh hưởng đến hành vi mua hàng?

-  Chương 5: Khám phá về tâm lý học hài hước: những câu chuyện hài hước nhất thế giới. Nam giới và nữ giới cảm thấy hài hước trước các câu chuyện cười khác nhau như thế nào? Mối liên hệ giữa tiếng cười và tuổi thọ. Mô típ của những diễn viên hài chuyên nghiệp là gì? Liệu chồn có phải là loài động vật gây cười nhất thế giới không?

-  Chương 6: Tội đồ hay vị thánh? Tâm lý học về sự giúp đỡ và gây trở ngại. Làm cách nào việc thả phong bì thư ở Mỹ tiết lộ rằng người theo đạo Thiên Chúa giúp đỡ nhiều hơn hầu hết những người khác? Tâm lý học bí mật dùng để tạo ra sự quan tâm trong cộng đồng và bí ẩn của những chiếc thìa biến mất.

Kết luận: Cuốn sách trình bày chi tiết về những cuộc mạo hiểm và thí nghiệm của tác giả. Mỗi chương hé lộ một mảng tâm lý học bí mật nằm dưới những khía cạnh khác nhau trong cuộc sống của chúng ta, từ sự lừa dối cho đến việc đưa ra quyết định, từ tính ích kỷ cho đến sự mê tín. Trong quá trình này tác giả cho chúng ta một vài mảnh ghép ưu thích về sự kì lạ nhưng hấp dẫn.

(Chủng sinh Giuse Vũ Văn Lượng)